Της Ε. Σημαντώνη-Μπουρνιά
Η ΑΙΓΙΝΑ πριν ακόμα από τον αγώνα τής ανεξαρτησίας και μέχρι πολύ πρόσφατα υπήρξε επανειλημμένα πεδίο έντονης αρχαιοκαπηλικής δραστηριότητας. Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες φυγαδεύθηκαν λαθραία από το νησί τρία αρχαιολογικά σύνολα διαφορετικών περιόδων και μεγάλης αισθητικής και επιστημονικής σημασίας θα εκτεθούν στη συνέχεια. Αναρωτιέται, κανείς, πόσα ακόμα μνημεία της αιγινήτικης πολιτιστικής κληρονομιάς κατέληξαν σε Μουσεία του εξωτερικού ή, ακόμα χειρότερα, σε ιδιωτικές συλλογές, στερώντας έτσι το νησί και τους κατοίκους του από κάτι εξαιρετικά πολύτιμο: από τα υλικά κατάλοιπα της ιστορικής τους μνήμης. Γύρω στο 1810 μία ομάδα φιλάρχαιων Ευρωπαίων, ανάμεσά τους ο μετέπειτα διάσημος αρχιτέκτονας Charles Robert Cockerell, ο John Foster, ο βαρώνος Carl Haller von Hallerstein τη σχεδιαστική δεινότητα του οποίου θαυμάζουμε ακόμη και σήμερα, και ο Jacques Linckh, έγιναν μέλη μιας εταιρίας γνωστής με το όνομα Societa dei Dilettanti, που είχε ευγενή σκοπό τη μελέτη της κλασικής αρχαιότητας. Η βίαιη απόσπαση των αρχαίων ελληνικών μνημείων, ιδιαίτερα γλυπτών και επιγραφών, από την αρχική τους θέση δεν ερχόταν καθόλου σε αντίθεση με τα ιδανικά της εταιρίας, ιδιαίτερα αν συνδυαζόταν με καλή προοπτική εμπορικού κέρδους. Μεταξύ 1811 και 1816 οι λαμπροί αυτοί νέοι, μέλη της Εταιρίας των Ερασιτεχνών, περιηγήθηκαν την Ελλάδα. Τα αποτελέσματα της δραστηριότητας που ανέπτυξαν, ειδικότερα στην Αίγινα και στο ναό του Επικούρίου Απόλλωνα στις Βάσσες της Αρκαδίας, μπορούμε σήμερα να «θαυμάσουμε» στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου και στο Βρετανικό Μουσείο αντίστοιχα.
Το κυνήγι του θησαυρού
Στα απείραχτα ακόμα ερείπια του ναού της Αφαίας έφθασαν τον Απρίλιο του 1811. Η Morgenblatt fur gebildete Stande της 11-10-1811 δημοσίευσε το χρονικό της εύρεσης τω αετωματικών γλυπτών. Γράφουν οι πρωταγωνιστές της ιστορίας: «Στις 22 Απριλίου πήγαμε να ψάξουμε τα ερείπια του ναού και να βρούμε, αν ήταν δυνατό, τμήματα του αετώματος και κοσμήματα (προφανώς εννοούσαν τον υπόλοιπο γλυπτό αρχιτεκτονικό διάκοσμο)...
Οι έρευνές μας απλώθηκαν με κοπιαστικό σκάψιμο σε όλες τις πλευρές (του ναού). Την τέταρτη μέρα είχαμε την τύχη να βρούμε αγάλματα από παριανό μάρμαρο στην ανατολική πλευρά. Αντιληφθήκαμε ότι ανήκουν σε σύνολο, για το οποίο συμπεράναμε ότι προερχόταν από το αέτωμα». Το κυνήγι του θησαυρού από τον Cockerell και τους συντρόφους του κράτησε συνολικά ένα εικοσαήμερο κατά το οποίο ήλθαν σε φως 17 σχεδόν ακέραια αγάλματα.
Η λεία φυγαδεύθηκε με καΐκι από τον κόλπο της Αγ. Μαρίνας, πριν προλάβει να επέμβει (για να εξασφαλίσει το μερίδιό του στη λεία) ο εκπρόσωπος της τουρκικής εξουσίας στο νησί. Πρώτος σταθμός των κλεμμένων αετωματικών γλυπτών ήταν η Ζάκυνθος, που βρισκόταν τότε υπό αγγλική προστασία. Από εκεί πέρασαν στην Ιταλία, όπου μετά πρόχειρη συντήρηση εκτέθηκαν προς
