Η πιο σημαντική ανασκαφική έρευνα της Αρχαιολογικής Εταιρείας στην Αίγινα διενεργήθηκε το 1894 υπό την διεύθυνση του Β. Στάη και διήρκεσε από τις 24/6 έως τις 8/9. Ο Β. Στάης ανέσκαψε κυρίως στο δυτικό μέρος της πόλεως της Αίγινας, όπου ο «καλούμενος ναός της Αφροδίτης». Ερεύνησε με δοκιμαστικές τομές τους γήλοφους που σχηματίζονταν από τις επιχώσεις γύρω από το ναό και ήταν κατά 7μ. υψηλότεροι από τη βραχώδη επιφάνεια του εδάφους. Μετά τη ρωμαική επίχωση αναφέρει ότι βρήκε λείψανα οικοδομημάτων της Μυκηναικής Εποχής. Διενήργησε τομή στη δυτική και τη νότια πλευρά του ναού, αλλά κυρίως ερεύνησε το χώρο στα ανατολικά του σε έκταση περίπου 100τ.μ. και βάθος σε μερικά σημεία έως 7μ..
Βρήκε: 1) οικοδόμημα (πιθανώς εκκλησία) βυζαντινών χρόνων. 2) κάτω από το κτήριο αυτό εντοπίσθηκε στρώμα (δάπεδο πάχους 0.10) που περιέτρεχε κυκλικά το ναό σε αρκετή απόσταση η οποία όμως δεν αποκαλύφθηκε εντελώς. Το στρώμα αυτό ήταν σύγχρονο με την ανοικοδόμηση του ναού και πρέπει να χρησίμευσε ως δάπεδο του περιβόλου του. 3) Κάτω από τη στερεά μάζα του διασώθηκε η παλαιότερη επίχωση που τοποθετείται σε χρόνους παλαιότερους από τα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ. Βρέθηκε α) πλινθόκτιστο οικοδόμημα του 7ου αιώνα π.Χ., αποτελούμενο από τρεις χώρους. Στην επίχωσή του βρέθηκαν πολλά πρωτοκορινθιακά όστρακα. Οι τοίχοι του διασώθηκαν σε ύψος περίπου ενός μέτρου. ΄Ηταν κατασκευασμένοι από πολυγωνικούς λίθους και επάνω τους ωμές πλίνθους. β) κτιστός, τετράγωνος βόθρος (αποθέτης) σε απόσταση τεσσάρων μέτρων από την άκρη του κρηπιδώματος του ναού. Περιείχε πολλά όστρακα τέφρα, και αναθήματα. Μεταξύ των αναθημάτων αξιολογότερα είναι δύο πήλινοι δίσκοι με γεωμετρικά κοσμήματα, ένας ανάγλυφος πίνακας και σκαραβαίοι. Τα περισσότερα λείψανα των αγγείων ήταν γεωμετρικά, πρωτοκορινθιακά ή μελανόμορφα (παλαιότερα από τα τέλη του 6ου αι. π.Χ.). Συνεπώς προέρχονται από ναό αρχαιότερο από τον σωζόμενο. γ) Τμήμα μεγάλου κτηρίου της Μυκηναικής Εποχής, αποτελούμενο από πολλά παράλληλα, ορθογώνια δωμάτια που συγκοινωνούσαν μεταξύ τους με μικρές σχετικά πυραμιδοειδείς θυρίδες. Οι τοίχοι ήταν κτισμένοι από μικρούς λίθους και έφεραν πηλό στους αρμούς, λεπτό επίχρισμα στους τοίχους και πλακόστρωτο δάπεδο, από πολυγωνικές πλάκες. Στην επίχωση βρέθηκαν πολλά σπασμένα αγγεία της Μυκηναικής Εποχής. Κάτω από το πλακόστρωτο δάπεδο των δωματίων βρέθηκαν αβαθείς επιμήκεις ή κυκλικοί τάφοι. Υπήρχαν και τάφοι κτιστοί κυκλικοί στο δάπεδο των δωματίων. Στους τοίχους του οικοδομήματος αποκαλύφθηκαν επιμήκη ανοίγματα (μήκους: 0,20) που πιθανόν και αυτά χρησίμευαν ως τάφοι. Μέσα σε τρεις τάφους, που σκεπάζονταν από πλάκες, βρέθηκαν οστά ενηλίκων με κτερίσματα, αποτελούμενα από αγγεία της Μυκηναικής Εποχής. Ο Β. Στάης την ίδια χρονιά ερεύνησε στο νησί και τάφους τους οποίους χαρακτηρίζει ως «παραδοξοτάτους τάφους της Αίγινας» . Αναφέρει όμως ότι «απεκόμισε λίγα ευρήματα εξαιτίας της σύλησής τους». Σε ασύλητο τάφο βρήκε δύο αγγεία και χάλκινο κάτοπτρο 4). Αναφέρει επίσης ότι μετέβη στο υπό του Παυσανίου μνημονευόμενο ιερό της Αφαίας, που βρίσκεται «εις τας υπωρείας του Όρους» 5). Δίνει σύντομη περιγραφή του ιερού και αναφέρει ότι σώζεται μόνο ο περίβολος που είναι κτισμένος από πολυγωνικούς ογκολίθους στη δυτική του πλευρά και ορθογώνιους στη νότια, όπου και η είσοδος. Αναφέρει ότι από το σηκό του ναού δε σώζεται σχεδόν τίποτα διότι επάνω του είναι κτισμένη χριστιανική εκκλησία 6) . Η ανασκαφή του διήρκεσε οκτώ ημέρες και διενεργήθηκε μέσα στον περίβολο , χωρίς να βρεθεί κάποιο αξιόλογο εύρημα, εκτός από δύο επιγραφές, οι οποίες όμως ήταν γνωστές και ήδη δημοσιευμένες 7) . Μικρή ανασκαφή διενήργησε και στο ναό της «Αθηνάς» 8). Απεκάλυψε τμήμα του ανατολικού τείχους του περιβόλου, όπου βρέθηκαν κομμάτια αγαλμάτων και «νησιωτικός λίθος» Ο Β. Στάης διέγνωσε την σπουδαιότητα των αρχαίων της Αίγινας και αναφέρει «συνιστώμεν δε θερμώς και ενταύθα τη αρχαιολογική Εταιρεία ή ταις ξέναις παρ’ημίν αρχαιολογικαίς Σχολαίς την ανάληψιν ανασκαφών, αίτινες θα προσκομίσωσι πάντως κέρδη τη επιστήμη ». Ξένες αρχαιολογικές σχολές ανέλαβαν τελικά την ανασκαφή των σημαντικότερων ιερών της Αίγινας. Το 1901 οι Ad. Furtwangler, H. Thiersch και E. Fiechter διενήργησαν ανασκαφή στην Αφαία και δημοσίευσαν τα πορίσματά τους στο έργο Aigina. Das Heiligtum der Αphaia. Από το 1964 έως το 1981 η Γερμανική σχολή υπό την διεύθυνση του D. Ohly επανέλαβε την ανασκαφή στην Αφαία. Ανασκαφή στην Κολώνα διενήργησε από το 1965 ο H. Walter και από το 1992 η Αυστριακή αρχαιολογική σχολή συνεχίζει την έρευνα με επικεφαλής τους F. Felten και St. Hiller.
Ελένη Παπασταύρου
