Η ρημαγμένη λαϊκή μας παράδοση
Του ΤΑΣΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ*
Αφορμή γι' αυτό το κείμενο υπήρξε μία συζήτηση που είχα με τον καλό μου φίλο και συνάδελφο στο Πολυτεχνείο Γιώργο Μακρή, σχετικά με το βίντεο του Γερμανού καλλιτέχνη Ολαφ Νικολάι, για το γνωστό, αλλά τόσο ξεχασμένο σπίτι του Ροδάκη στον Μεσαγρό στην Αίγινα. Κουβεντιάζαμε πως έπρεπε πάλι ένας ξένος (μετά τον Γερμανό αρχαιολόγο Adolf Furtwangler που πρώτος ανακάλυψε το σπίτι και τον Δημήτρη Πικιώνη, τον Klaus Vrieslander και τον Τζούλιο Καΐμη που το έκαναν ευρύτερα γνωστό) να μας υποδείξει αυτό που για χρόνια τώρα εμείς δεν κατορθώσαμε να πετύχουμε.
 |
Θυμηθήκαμε τις επισκέψεις που είχαμε κάνει και εμείς, νεότεροι, μαζί με τον Δημήτρη Μπίρη πριν από χρόνια, όταν ακόμη κατοικούνταν από τη γριά κόρη του Ροδάκη και υπήρχαν στα ακροδώματα τα γνωστά αγάλματα. Ενα περιστέρι για την ειρήνη, ένα φίδι για το κακό, ένα ρολόι για τον χρόνο και ένα γουρούνι για την τύχη. Αλλά και αργότερα, όταν με σπουδαστές μας το είχαμε επισκεφθεί αρκετές φορές, εγκαταλελειμμένο πια, για να ανακαλύψουμε ξανά τα καλά κρυμμένα μυστικά του, εκείνα που ουσιώνουν την αρχιτεκτονική ποιότητα ενός αρχιτεκτονικού έργου. Ενός αγροτικού σπιτιού που, όσο ταπεινό κι αν ήτανε, μας δίδασκε πως, όταν η αρχιτεκτονική είναι σπουδαία, δεν έχει σημασία με τι υλικό είναι καμωμένη, πέτρες ή σύγχρονες συνθετικές ύλες ή ποιος γνωστός αστέρας της αρχιτεκτονικής το έχει σχεδιάσει!
 |
Ο Ροδάκης, που έζησε την ίδια περίπου περίοδο με τον μεγάλο λαϊκό μας ζωγράφο Θεόφιλο, οδηγούμενος κι αυτός από το ένστικτο, κατάφερε να γεφυρώσει με μαεστρία την απόσταση ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και στον μύθο. Στο σπίτι αυτό αποτυπώνονται με υπέροχο τρόπο οι λαϊκές δοξασίες, οι θρύλοι και τα «ξόρκια» που έρχονται από πολύ βαθιά μέσα από τη λαϊκή παράδοση, ενώ τώρα στέκουν μόνο τα κεφάλια-γλυπτά των μυστακοφόρων ανδρών στις δύο του γωνίες... ακοίμητοι φρουροί να το φυλάνε.
Σήμερα ρημάζει. Πολλά από τα δώματα έχουν καταρρεύσει και σε πολλά σημεία μόνο οι τοίχοι του στέκουν ακόμη όρθιοι. Κι η φύση που σιγά σιγά το κυριεύει σαν να θέλει η ίδια να το πάρει μέσα της και να το προστατέψει, από την αβάσταχτη αδιαφορία μας. Μαζί με τους τοίχους που γκρεμίζονται χάνεται, φυσικά, και μια ολόκληρη εποχή. Τι σχέση, αλήθεια, μπορεί να έχει ένα τέτοιο αγροτικό σπίτι του 19ου αιώνα στον Μεσαγρό, ανάμεσα στα τωρινά με τις αλλοπρόσαλλες μορφές, τους τεράστιους όγκους και τις αλλόκοτες στέγες;
Κι όμως, ακόμη και σήμερα το σπίτι αυτό είναι επίκαιρο όσο ποτέ! Οχι για τη μορφολογία του ή τα υλικά κατασκευής του, τα διακοσμητικά μοτίβα ή τα σκαλίσματα στις πέτρες, που συνήθως εντυπωσιάζουν τους περισσότερους. Αλλά για τη ζωοποιό σχέση του με το έδαφος, τη φύση που το περιβάλλει και μέσα του εντάσσεται, την οικονομία και το μέτρο της κλίμακάς του, τον βίο που κάποτε σ' αυτόν τον τόπο ήταν υπαίθριος... Γιατί η απλότητα, η οικονομία και το μέτρο απουσιάζουν παντελώς από τις κυρίαρχες μόδες των ημερών μας, που εξυμνούν το φανταχτερό, το καινοφανές και το κραυγαλέο. Το αρχιτεκτονικό έργο όμως (όπως και κάθε αυθεντικό έργο τέχνης), δεν μπορεί να σηκώσει περισσότερα βάρη απ' αυτά που του αναλογούν, αυτά που το εσωτερικό μέτρο και η νομοτέλεια της συνθετικής του δομής επιβάλλουν. Τα υπερβολικά στολίδια οδηγούν αναπόφευκτα σε στιλιστικές γραφικότητες που πολλές φορές αγγίζουν τα όρια του κιτς.
Κανείς όμως, απ' ό,τι φαίνεται, δεν νοιάζεται να κρατήσουμε ένα σπίτι μιας άλλης εποχής, μιας άλλης ηθικής, ενός τελείως διαφορετικού τρόπου ζωής. Οχι για φολκλορικούς, ρομαντικούς ή λαογραφικούς λόγους που δήθεν εκφράζουν την «ελληνικότητα», αλλά για να θυμόμαστε πως ίσως έχουμε πάρει λάθος δρόμο και πως καταστρέφουμε και λεηλατούμε κάθε γωνιά τούτης της έρμης γης, όχι μόνον εδώ στη χώρα μας, αλλά παντού, σε κάθε σημείο του πλανήτη. Γιατί άνθρωποι σαν τον Ροδάκη ζούσαν μέσα στο φυσικό περιβάλλον, αποτελούσαν αναπόσπαστο τμήμα του. Καθετί που έκτιζαν ήταν απόρροια του μεγάλου τους σεβασμού προς τη φύση.
Σήμερα, μετά τόσες δεκαετίες, η σύγχρονη έρευνα ξαναγυρνά σε οικολογικά κτίρια, κτίρια που εξοικονομούν ενέργεια, με φιλικά υλικά προς το περιβάλλον και κυρίως κτίρια που εντάσσονται αρμονικά στο φυσικό τοπίο τής κάθε περιοχής. Ακόμη και σε υπερσύγχρονες κατασκευές γίνεται προσπάθεια φυσικού αερισμού και δροσισμού των εσωτερικών χώρων, σωστού φωτισμού και ηλιασμού, μέθοδοι δηλαδή, πανάρχαιες, αλλά, όπως αποδεικνύεται, και διαχρονικές.
Παρατηρώντας κανείς τα άξια έργα του παρελθόντος, αντλεί πολύτιμα διδάγματα για την αρχιτεκτονική του μέλλοντος. Πώς, αλήθεια, θα ξεπεράσουμε την αρχιτεκτονική παράδοση των προηγούμενων γενεών και θα δημιουργήσουμε τη δική μας «νέα» αρχιτεκτονική (που πραγματικά θα διαφέρει από τις άλλες και θα εκφράζει τις σύγχρονες ανάγκες), αν δεν έχουμε γνωρίσει, μελετήσει και αναλύσει σε βάθος τα σημαντικά έργα που κτίστηκαν στο παρελθόν; Πώς θα εξελίξουμε και θα ανανεώσουμε ουσιαστικά την τέχνη μας, όταν το «έδαφος» πάνω στο οποίο πατάμε είναι σαθρό;
Με έναν μυστηριώδη και υποδόριο τρόπο, η καλή αρχιτεκτονική αποτελεί στην ουσία, όπως κάθε μορφή τέχνης άλλωστε, μία μορφή «αντίστασης» στον χρόνο, αλλά και σ' αυτόν τον ίδιο τον θάνατο. Υπάρχουν, πολύ πέραν της ζωής του δημιουργού, για να θυμίζουν στις κατοπινές γενιές την καλλιτεχνική στάθμη της εποχής του, κυρίως όμως το ιδιαίτερο βλέμμα του και τις απαντήσεις που εκείνος έδωσε στα ίδια προβλήματα και στις ίδιες αγωνίες που απασχολούν τους ανθρώπους αιώνες τώρα.
* Καθηγητής Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ
